ތާރީޚާއި ސަގާފަތު

ޢަބްދުﷲ ވަޙީދު

---

މިއީ، މަޖީދިއްޔާ ސްކޫލްގެ ދަރިވަރުންގެ ޖަމްޢިއްޔާ އެކުވެރިންގެ ގުޅުމުގެ މަޖައްލާ “އެކުވެރިޔާ” (ޑިސެމްބަރ 1965) ގެ ޢަދަދުގައި އަލްފާޟިލް މަންދު ޢަބްދުﷲ ވަޙީދު ލިޔުއްވައިފައިވާ ލިޔުއްވުމެކެވެ.

---

އިންޑިޔާ ކަނޑުގެ ދަތުރުވެރިން ވަރުބަލި ދުވަސްތަކަށްފަހު އަރާމުކޮށްލުމަށް އިންޖީނުތައް ނިވާލަނީ ދިވެހިރާއްޖޭގެ ހިތްފަސޭހަ ފެހިރަށްތަކުގެ ގޮޑުދޮށްތަކަށެވެ. އާދެ، މަޑުނޫކުލައިގެ ވިލު ތަކުގެ ތެރެއަށެވެ. އަޅުގަނޑުވެސް ރާއްޖެއިން ބޭރުގައި ދުވަސްތަކެއް ހޭދަކުރުމަށްފަހު ޗުއްޓީ އެއްގައި މާލެއަށް އައީ އިންޑިޔާގެ ޕެސެންޖަރ ލައިނަރ އެއްގައެވެ.

ކަމެއްހިނގިގޮތަކީ ކޮބައިތޯ އެކަމަކަށް ރަނގަޅަށް ވިސްނުމެއްނެތި އެއާއި ގުޅުންހުރިކަމެއް ހާމަކުރާނަމަ، އެކަމެއް އޮޅިގެންދިޔުމަކީ ވަރަށްކައިރި ކަމެކެވެ. މިކަން އަޅުގަނޑަށް ވެސް ތަޖުރިބާކުރެވުނެވެ. އަޅުގަނޑުލިޔުނު “ތާރީޚީ އޮޅުންބޮޅުން” ލިޔަމުންދިޔައިރު އޭގެތެރެއިން ގެނައި މިސާލެއްގެތެރެއިން ވާދޫ މުޙައްމަދު ނާއިބު ކަލޭގެފާނުގެ ވާދޫ އަބޫބަކުރު ނާއިބު ކަލޭގެފާނާ، ވާދޫ އަބޫބަކުރު ފަނޑިޔާރު ކަލޭގެފާނު ވެސް ކިޔާ ފަނޑިޔާރު ކަލޭގެފާނާ ދެބޭފުޅުންގެ ތެރެއިން އެރި އޮޅުމަކީ، އެ ތަޖުރިބާއެވެ.

ޢަބުދުﷲ ޙިލްމީ         

ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނުގެ އެއްބަނޑު ކަމަނާއާއި ގުޅޭގޮތުން ތިރީގައި ބަޔާންކުރާ ބައެއް މަރުޙަލާތައް އެއްވެސް ދައްޗެއްނެތި ފެންނަން އެބަ ހުއްޓެވެ.

 

ދެއްވަދޫ ރަދުންގެ ދުވަސްވަރު އެރަދުންދެއްވި މަޤާމެއްގެ ވާހަކައެވެ.

(މަތީގައިވާ ލިޔުމުން ދެއްވަދޫ ރަދުންގެ ބޮޑުދައިތާއަކާއި އެދައިތާގެ އަންހެންދަރިއެއްގެ އިބްރާހީމް ފާމުލަދޭރި ތަކުރުފާނު ފެނެއެވެ. އެއްވެސްމީހެއްގެ ބޮޑުދައިތައަކީ އެމީހަކާއި އެއްބަނޑުއެއްބަފާ، ނޫނީ އެއްބަނޑު، ނޫނީ އެއްބަފާމީހަކަށް ނުވާނެއެވެ. އެހެންވީމާ، ދެއްވަދޫ ރަދުންގެ މި ބޮޑުދައިތާއަކީ، އެރަދުންގެ ކޮން ބޮޑުދައިތާއެއް ކަމެއް ލިޔުމުގެ ޢިބާރާތުން އެނގެންނެތް ކަމަށް ވިޔަސް މި ބޮޑުދައިތައަކީ ދެއްވަދޫ ރަދުންނާއި އެއްބަނޑު ކަމަނާ އަކަށް ނުވާނެކަމަށް އެނގެއެވެ.) 

 

ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނު އަވަހާރަވީ އާލާސްކަންފުޅުގައި އޮންނެވި އިރެވެ.

(މަތީގައިވާ ގޮތަށް ދިވެހިތާރީޚު ފޮތުގައި ލިޔެފައިވުމުން ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނުންގެ އެއްބަނޑު ކަމަނާ އަކާއި، އެކަމަނާގެ ދަރިކަލުން ޢަލިޚަޠީބު ތަކުރުފާނާއި، އަދި އެކަމަނާގެ ފިރިކަލުން އިބްރާހީމް ފާމުލަދޭރި ތަކުރުފާނު ވެސް އެބަ ފެނެއެވެ. އަދި ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނު އަވަހާރަވުމުން އެރަދުންގެ އެއްބަނޑު ކަމަނާއާއި، އެކަމަނާގެ ދަރިކަލުން ޢަލިޚަޠީބާއި، އެކަމަނާގެ ފިރިކަލުން އިބްރާހީމް ފާމުލަދޭރި ތަކުރުފާނު ދެއްވަދުއަށް އަރުވާލެއްވިކަން ވެސް އެނގެއެވެ.)

 

އިބްރާހީމް ރަސްގެފާނުގެ ދުވަސްވަރެވެ.

(ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނުގެ މި ދައިތާއަކީ، އެ ރަސްގެފާނުގެ ކޮން ދައިތާއެއްކަމެއް ލިޔުމުގެ ޢިބާރާތުން ނޭނގެއެވެ. ނަމަވެސް ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނުންގެ ދައިތާގެ ދަރި ޢަލީޚަޠީބުގެ ދަރިޔަކާއި، ރަސްގެފާނު ކައިވަނި ބައްލަވައިގެންނެވި ކަމަށް ލިޔެފައިއެވާ ރަސްގެފާނަކީ އިބްރާހީމް ރަސްގެފާނު ކަމަށް ތާރީޚުފޮތުން އޮޅުމެއްނެތި އެނގެއެވެ. އެއީ އިބްރާހީމް ރަސްގެފާނުގެ ދުވަސްވަރެވެ.)

 

(ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނުންގެ ދައިތާގެ ދަރި ޢަލީޚަޠީބުގެ ދަރިޔަކާއި، އިބްރާހީމް ރަސްގެފާނު ކައިވަނި ބައްލަވައިގެންނެވި ކަމަށް ތާރީޚުފޮތުގެ 146 ވަނަ ޞަފުޙާގައި (ނަމްބަރ 3ގައި)  ލިޔުމަށްފަހު، ތާރީޚުފޮތުގެ 148ވަނަ ޞ. ގައި ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނުގެ ދައިތާގެ ދަރި ޢަލީޔަށް ޚަޠީބުކަން ދެއްވިކަމަށް ލިޔެފައިވުމުން ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނުގެ ދައިތާގެ މި ޢަލިޚަޠީބަކީ މަތީގެ ނަމްބަރ 3ގައި ބުނެފައިވާ ޢަލިޚަޠީބު ކަމަށް އެނގެއެވެ. އޭގެއިތުރަށް އެނގެނީ، ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނުންގެ ޙަޔާތްފުޅުގައިވެސް މި ޢަލިޚަޠީބު، ޚަޠީބުކަމުގައި (މާލޭގެ ޚަޠީބުކަމުގައި) ހުންނެވިކަމާއި، އަދި ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނު އަވަހާރަވުމަށްފަހު، ޢަލިރަސްގެފާނުންގެ ރަސްކަމުގައި މި ޢަލިޚަޠީބު އަރުވާލެއްވި ކަމެވެ.) 

 

(ނަމްބަރ 3، އަދި 4ގައި ބުނެފައިވާ ޢަލިޚަޠީބު ނިޔައުވީއެވެ. ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނުގެ ކޮން ދައިތާއެއް ކަމެއް ނޭނގޭ ދައިތާއެއްގެ ދަރިކަލުން ޢަލިޚަޠީބެވެ.)

އިބްރާހީމް ރަސްގެފާނުގެ ދުވަސްވަރު “ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނުންގެ ދައިތާގެ ދަރި ޢަލީޚަޠީބުގެ ދަރިޔަކާއި، އިބްރާހީމް ރަސްގެފާނު ކައިވަނި ބައްލަވައިގެންނެވި ވާހަކަ ތާރީޚުފޮތުގެ 146ޞ. ގައި ލިޔުމަށްފަހު، އެފޮތުގެ 148ޞ. ގައި ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނުގެ ދައިތާގެ ދަރި ޢަލީއަށް ޚަޠީބުކަން ދެއްވިކަމަށް ލިޔުމަށްފަހު، އެފޮތުގެ 156ވަނަ ޞ.އާއި ހަމައަށް އެއްވެސް ޞަފުޙާއެއްގައި ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނުގެ ދައިތާގެ ދަރި ޢަލިޚަޠީބު ފިޔަވައި އެހެން އެއްވެސް ޢަލިޚަޠީބެއްގެ ވާހަކަ ލިޔެފައި ނުވަނިކޮށް “ޖުމާދިލްއާޚިރު މަހު ހަޔެއްވީ ބުރާސްފަތި ދުވަހު ޢަލިޚަޠީބު ނިޔައުވިޔޭ” ތާރީޚުފޮތުގެ 156ވަނަ ޞ. ގައި ލިޔުމުން މި ނިޔައުވި ޢަލިޚަޠީބަކީ، ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނުގެ ދައިތާގެ ދަރި ޢަލިޚަޠީބު ކަމަށް އެނގެއެވެ.

މިހެންމެ، “ޖުމާދިލްއާޚިރު މަހު ހަޔެއްވީ ބުރާސްފަތި ދުވަހު ޢަލިޚަޠީބު ނިޔައުވިޔޭ” މިގޮތަށް ތާރީޚުފޮތުގެ 156ވަނަ ޞ.ގައި ލިޔެފައިވަނީ 1152ހ. ވަނަ އަހަރު ހިނގި ކަންކަމެއް ލިޔެ ހާމަކޮށްދިނުމުގެތެރޭ ކަމަށް ވުމުން، މި ޢަލިޚަޠީބު ނިޔައުވީ 1152ހ. ވަނަ އަހަރުގެ ޖުމާދިލްއާޚިރު މަހު ހަޔެއްވީ ބުރާސްފަތި ދުވަހު ކަމަށް ވެސް އެނގެއެވެ.)

 

މަހާނަގަލެއްގެ ލިޔުމެކެވެ.

(1152ހ. ވަނަ އަހަރު ޖުމާދިލްއާޚިރު މަހު ހަވަނަވީ ބުރާސްފަތި ދުވަހު، ދެއްވަދޫ ރަދުންނާއި “އެއްކިހުނުފަން” ބޮޑުމަނިކުފާނުގެ “ބަނޑުން އުފަން” ދެއްވަދޫ ޚަޠީބު މަނިކުފާނު ފުރައުއްތަވީ ކަމަށް އެނގުމުން، މިލިޔުމުގެ މަތީގައިވާ ނަމްބަރ 5،4،3،2ގައި ލިޔެފައިވާ ޢަލިޚަޠީބަކީ، މި މަހާނަގަލުގައި ލިޔެފައިވާ ދެއްވަދޫ ޚަޠީބު މަނިކުފާނު، ނުވަތަ ޢަލިޚަޠީބު ކަމަށް އެނގެއެވެ.) 

 

މިހިސާބަށް އާދެވުމުން: 

ހ- ދިވެހިތާރީޚު ފޮތުގައި ލިޔެފައިވާ ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނުގެ އެއްބަނޑު ކަމަނާއާއި، އަދި އެފޮތުގައި ލިޔެފައިވާ އެރަސްގެފާނުގެ ދައިތާއަކީ އެއް ބޭފުޅަކަށްވެ، އަދި މިބޭފުޅަކީ، މާލޭ ހުކުރު މިސްކިތް ފޮތުގެ 389ވަނަ ޞ.ގެ މަހާނަގަލުގައި ލިޔެފައިވާ ދެއްވަދޫ ރަދުންނާއި “އެއްކިހުނުފަން” ބޮޑުމަނިކުފާނަށްވީ އެވެ.

 

ށ- ދިވެހިތާރީޚު ފޮތުގައި ލިޔެފައިވާ ދެއްވަދޫ ރަސްގެފާނުގެ އެއްބަނޑު ކަމަނާއާއި، އަދި އެފޮތުގައި ލިޔެފައިވާ އެރަސްގެފާނުގެ ދައިތާއަކީ އެއް ބޭފުޅަކަށްވެ، މިބޭފުޅެއްގެ ދަރިކަލުން ޢަލިޚަޠީބަކީ، މާލޭ ހުކުރު މިސްކިތް ފޮތުގެ 389ވަނަ ޞ.ގެ “ބަނޑުން އުފަން” ދެއްވަދޫ ޚަޠީބު މަނިކުފާނަށްވީ އެވެ.

 

ނ- މާލޭ ހުކުރު މިސްކިތް ފޮތުގެ 389ވަނަ ޞ.ގެ މަހާނަގަލުގައި ލިޔެފައިވާ ދެއްވަދޫ ރަދުންނާއި “އެއްކިހުނުފަން” ބޮޑުމަނިކުފާނަކީ، ދެއްވަދޫ ގަނޑުވަރު ދޮންދަލޭކަ ކަނބުލޭގެފާނަށްވީ އެވެ. 

(ނުނިމޭ)

މި މަޒުމޫނުގައި އަޅުގަނޑު ބަލައިލައިފައިވާނީ އުތުރުކަރައިގެ މަލާބާރުގެ މައްޗަށެވެ. އެގޮތުން އުތުރުކަރައަކީ ކޮބައިކަމާއި، މަލާބާރު އައްސޭރި އަކީ ކޮބައިކަމާއި، މަލާބާރަކީ ކޮބައިކަމާއި، މަލާބާރީންނަކީ ކޮންބައެއްކަމުގެ މައްޗަށް ބަލައިލާފައިވާނެއެވެ. އަދި މަލާބާރުންނާއި ދިވެހިންނާއި އޮތް ގޮޅުމުގެ މައްޗަށްވެސް ބަލާލައިފައިވާނެއެވެ.

މީލާދީން 1153 ވަނަ އަހަރު ރާއްޖެ އިސްލާވީއިރު، ރާއްޖޭގައި ހުރި އެންމެ ބޮޑު “އެދުރުގެ” ހުރީ މާލެއަތޮޅު ކާށިދޫގަ އެވެ. މިޒަމާނުގެ ގޮތުން ނަމަ އެއީ ޔުނިވަރުސިޓީ އެކެވެ. އެތަނުން ކިޔައިދެނީ ބުދުދީނެވެ. އިސްކޮށްތިބެނީ، ރަތްލާޖެހި ބޮޑެތި ހާމުދުރުންނެވެ. އެއީ އެދީނުގެ ދަންނަބޭކަލުންނެވެ. ނުވަތަ ފިލޯސަފަރުންނެވެ.